حیوانات خانگی، آلرژی‌ها و بیماری‌های مشترک با انسان (زئونوزها)

حیوانات خانگی بخش جدایی‌ناپذیر زندگی بسیاری از خانواده‌ها هستند و حضور آن‌ها اثرات مثبت فراوانی بر سلامت روان، کاهش استرس و ایجاد پیوند عاطفی دارد. با این حال، موضوع ارتباط میان حیوانات خانگی و سلامت جسمانی انسان همیشه پرسش‌برانگیز بوده است. برخی والدین نگران ابتلای فرزندان خود به آلرژی در نتیجه تماس با حیوانات هستند، و گروهی دیگر به بیماری‌های مشترک (زئونوزها) فکر می‌کنند.
این مقاله با رویکردی علمی و رسمی به بررسی دو جنبه اصلی می‌پردازد:
1.نقش حیوانات خانگی در بروز یا کاهش آلرژی‌ها در انسان.
2.معرفی مهم‌ترین بیماری‌های مشترک میان انسان و حیوان همراه با علائم، روش انتقال، پیشگیری و درمان.

بخش اول: حیوانات خانگی و آلرژی‌ها در انسان

حیوانات خانگی و آلرژی‌ها در انسان
۱. آلرژن‌های حیوانات خانگی
آلرژی به حیوانات خانگی عمدتاً به دلیل پروتئین‌های موجود در بزاق، ادرار، شوره پوستی (Dander) و ترشحات غدد حیوان ایجاد می‌شود. این ذرات بسیار سبک بوده و می‌توانند برای مدت طولانی در محیط خانه باقی بمانند. برخلاف تصور رایج، موی حیوان به‌تنهایی آلرژن نیست؛ بلکه ذرات آلرژن به مو و پوست می‌چسبند و در هوا پخش می‌شوند.
۲. مکانیسم ایمنی ایجاد آلرژی
زمانی که فرد مستعد با این آلرژن‌ها تماس پیدا می‌کند، سیستم ایمنی بدن آن‌ها پروتئین بی‌خطر را به‌عنوان یک عامل تهدیدکننده شناسایی می‌کند. این واکنش با تولید آنتی‌بادی IgE و آزاد شدن هیستامین و لکوترین‌ها از سلول‌های ماست‌سل همراه است که موجب علائم زیر می‌شود:
•عطسه‌های مکرر
•آبریزش بینی و خارش چشم
•خس‌خس سینه و حملات آسمی
•کهیر و ضایعات پوستی در برخی موارد
۳. کودکان، حیوانات خانگی و آلرژی
مطالعات علمی متناقض اما بسیار جالبی در این زمینه وجود دارد:
•پژوهش منتشر شده در Journal of Allergy and Clinical Immunology (2002) نشان داد کودکانی که در ۱۲ ماه اول زندگی در خانه‌ای با سگ یا گربه بزرگ می‌شوند، تا ۵۰٪ کمتر در معرض ابتلا به آلرژی و آسم در سال‌های بعد قرار می‌گیرند.
•مطالعه‌ای در Clinical & Experimental Allergy (2011) روی بیش از ۱۸۰۰ کودک گزارش کرد که تماس زودهنگام با حیوانات باعث کاهش ۳۳٪ ابتلا به رینیت آلرژیک می‌شود.
•در مقابل، در کودکانی که سابقۀ خانوادگی آلرژی دارند، احتمال بروز علائم تنفسی در صورت حضور حیوان خانگی ۲۰ تا ۳۰٪ بیشتر گزارش شده است.
۴. تأثیر بر بزرگسالان
•افرادی که قبلاً آلرژی نداشته‌اند، معمولاً دچار مشکل نمی‌شوند، اما در افراد مستعد، ورود حیوان به منزل می‌تواند منجر به بروز آلرژی جدید شود.
•در بزرگسالان مبتلا به آسم، تماس با حیوانات می‌تواند حملات آسمی را تا ۲ برابر بیشتر تحریک کند.
•طبق گزارش American Lung Association حدود ۱۵٪ از جمعیت عمومی به آلرژن‌های گربه و سگ حساس هستند.
۵. عوامل تشدیدکننده آلرژی
•خانه‌های کوچک با تهویۀ ضعیف.
•نگهداری حیوان در اتاق خواب.
•استفاده از فرش، پرده و مبل پارچه‌ای که آلرژن را در خود نگه می‌دارند.
•حمام نکردن و برس نزدن منظم حیوان.
۶. پیشگیری و کاهش علائم بدون حذف حیوان
•حمام هفتگی حیوان: طبق مطالعات، این کار می‌تواند سطح آلرژن‌ها را تا ۸۰٪ کاهش دهد.
•برس زدن مرتب در فضای باز: جلوگیری از تجمع آلرژن در خانه.
•فیلترهای HEPA: کاهش آلرژن‌های معلق در هوا.
•محدود کردن دسترسی حیوان به اتاق خواب و مبلمان.
•شست‌وشوی منظم دست‌ها و تعویض لباس پس از تماس با حیوان.
۷. چه کسانی بیشتر در معرض خطرند؟
•کودکان با سابقۀ خانوادگی آلرژی یا آسم.
•بزرگسالان مبتلا به آسم یا رینیت آلرژیک.
•بیماران دچار نقص ایمنی یا مشکلات تنفسی.
بخش دوم: بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان (زئونوزها)
۱. سالمونلوز (Salmonellosis)
•عامل: باکتری Salmonella spp.
•راه انتقال: تماس مستقیم با مدفوع حیوان، مصرف غذا یا آب آلوده، یا آلودگی سطوح. خزندگان (لاک‌پشت، ایگوانا) و پرندگان خانگی از ناقلین مهم هستند.
•علائم در انسان: اسهال آبکی، تب، درد شکمی، تهوع؛ در موارد شدید سپتی‌سمی.
•علائم در حیوان: بیشتر بدون علامت است؛ در پرندگان اسهال و کاهش وزن شایع است.
•پیشگیری: شست‌وشوی دست‌ها، جلوگیری از تماس کودکان خردسال با خزندگان، ضدعفونی قفس.
•درمان: در انسان بیشتر درمان حمایتی (مایعات و الکترولیت‌ها). در موارد شدید آنتی‌بیوتیک (سیپروفلوکساسین، سفالوسپورین‌ها). در حیوانات درمان دارویی کمتر توصیه می‌شود و بیشتر بر کنترل بهداشتی تمرکز می‌شود.
۲. کلامیدیوز پرندگان (Psittacosis)
•عامل: Chlamydia psittaci.
•راه انتقال: استنشاق ذرات مدفوع خشک یا ترشحات تنفسی پرندگان.
•علائم در انسان: تب بالا، سردرد، خستگی، سرفه خشک، گاهی ذات‌الریه شدید.
•علائم در پرندگان: بی‌حالی، پرهای ژولیده، ترشحات بینی و اسهال سبزرنگ.
•پیشگیری: آزمایش دوره‌ای پرندگان، رعایت بهداشت هنگام تمیز کردن قفس، استفاده از ماسک.
•درمان: در انسان آنتی‌بیوتیک‌های گروه تتراسایکلین (داکسی‌سایکلین)؛ در پرندگان هم داکسی‌سایکلین به‌صورت طولانی‌مدت.
۳. هاری (Rabies)
•عامل: ویروس هاری (Lyssavirus).
•راه انتقال: گازگرفتگی یا خراش توسط حیوان آلوده.
•علائم در انسان: ابتدا درد و سوزش در محل گزش، سپس تب، تغییر رفتار، توهم، ترس از آب (هیدروفوبیا)، تشنج و مرگ.
•علائم در حیوان: تغییرات رفتاری (خشونت یا انزوا)، ریزش بزاق، فلج.
•پیشگیری: واکسیناسیون منظم حیوانات، مراجعه فوری پس از گزش برای تزریق واکسن و سرم ضد هاری.
•درمان: هاری درمان قطعی ندارد؛ تنها اقدام مؤثر، واکسیناسیون سریع پس از تماس است. در حیوانات آلوده درمان وجود ندارد و باید قرنطینه و حذف شوند.
۴. توکسوپلاسموز (Toxoplasmosis)
•عامل: انگل Toxoplasma gondii.
•راه انتقال: بلع اووسیست از مدفوع گربه، یا مصرف گوشت خام/نیم‌پز آلوده.
•علائم در انسان: بیشتر بدون علامت؛ در افراد با نقص ایمنی تب، درد عضلات و بزرگ‌شدن غدد لنفاوی. در زنان باردار خطر انتقال به جنین و ناهنجاری شدید.
•علائم در گربه: اغلب بی‌علامت، گاهی اسهال خفیف.
•پیشگیری: تمیز کردن روزانه ظرف خاک گربه، شست‌وشوی دست‌ها، مصرف گوشت کاملاً پخته.
•درمان: در انسان داروهایی مثل پیریمتامین + سولفادیازین؛ در زنان باردار اسپیرامایسین. درمان در گربه معمولاً ضروری نیست مگر در موارد شدید.
۵. کرم‌های روده‌ای (Toxocara, Hookworm)
•عامل: نماتودهای Toxocara canis, Toxocara cati و کرم قلاب‌دار.
•راه انتقال: بلع تخم انگل از خاک یا ورود لارو از پوست.
•علائم در انسان:
•توکسوکارا: تب، سرفه، بزرگی کبد/طحال (Larva migrans visceralis).
•هوک‌ورم: خارش پوستی و خطوط قرمز (Larva migrans cutanea).
•علائم در حیوان: توله‌ها شکم برجسته، اسهال، کم‌خونی.
•پیشگیری: درمان ضدانگل دوره‌ای حیوان، بهداشت محیط، شست‌وشوی دست‌ها.
•درمان: در انسان آلبندازول یا مبندازول؛ در حیوانات داروهای ضدانگل خوراکی مثل پیرانتل یا فنبندازول.
۶. درماتوفیتوز (Ringworm)
•عامل: قارچ‌های Microsporum و Trichophyton.
•راه انتقال: تماس مستقیم با حیوان آلوده یا وسایل مشترک.
•علائم در انسان: لکه‌های قرمز دایره‌ای روی پوست، خارش، ریزش مو در نواحی مبتلا.
•علائم در حیوان: ضایعات گرد روی پوست با ریزش مو.
•پیشگیری: قرنطینه حیوان مبتلا، ضدعفونی محیط، شست‌وشوی دست‌ها.
•درمان: در انسان کرم‌های ضدقارچ (کلوتریمازول، تربینافین) و در موارد شدید گریزئوفولوین یا ایتراکونازول خوراکی. در حیوان شامپوهای ضدقارچ و درمان خوراکی (ایتراکونازول، گریزئوفولوین).
نتیجه‌گیری
داشتن حیوان خانگی لزوماً خطر بزرگی برای سلامت انسان نیست، به‌شرطی که صاحبان حیوان به اصول بهداشتی و مراقبت‌های دامپزشکی پایبند باشند. آلرژی‌ها تا حد زیادی به زمینه ژنتیکی و شرایط محیطی وابسته‌اند، و بیماری‌های مشترک نیز با پیشگیری و درمان به‌موقع قابل کنترل هستند.
بنابراین می‌توان گفت حیوانات خانگی اگر درست مدیریت شوند، بیشتر یک فرصت برای ارتقای سلامت روان و کیفیت زندگی انسان هستند تا تهدیدی برای آن.

دکتر مژده فهری-کلینیک دامپزشکی آدورینا