ناحیهٔ زاگرس (از جمله استان کردستان) زیستگاه گونه‌های متعدد مار است. بیشتر مارهای با اهمیت پزشکی در این منطقه از خانوادهٔ Viperidae (وایپرها/افعی‌ها) هستند، اما گونه‌های نیمه‌سمّی یا غیرسمّی از خانواده‌های دیگر نیز حضور دارند. تشخیص گونه و آگاهی از ویژگی‌های زیستی و بالینی هر گونه برای پیشگیری و مدیریت نیش اهمیت حیاتی دارد.
فهرست گونه‌های مهم منطقهٔ زاگرس (گزیده و مورد توجه در کردستان)
توجه: فهرست پایین شامل گونه‌های گزارش‌شده در مطالعات و منابع منطقه‌ای و مروری است. پراکندگی دقیق هر گونه به زیستگاه محلی، ارتفاع و فصل بستگی دارد.
۱ — Montivipera raddei (Radde’s viper / Kurdish/Armenian mountain viper)
•خانواده: Viperidae (وایپرها).
•زیستگاه: مناطق سنگلاخی و کوهپایه‌ای زاگرس شمال‌غربی و کردستان؛ ارتفاعات و سطوح صخره‌ای.
•اندازه و ظاهر: تا ≈ 70–100 سانتی‌متر (نرها بزرگ‌تر)، بدن تپل، سر مثلثی و رنگ‌بندی شبیه زمینهٔ سنگ با لکه‌های تاریک؛ زیرگونه‌ها ممکن است الگوهای محلی متفاوت داشته باشند.
•نوع سم و اثر بالینی: ویپرها عموماً سم‌های هموتوکسیک/سیتوتوکسیک دارند (تخریب بافت موضعی، ایجاد ادم و نکروز، اختلالات انعقادی و خونریزی). Montivipera باعث علائم موضعی شدید و گاهی سیستمیک می‌شود.
•شدت توکسیسیته (برای انسان/پت): شدت بستگی به سن مار (مارهای بزرگ‌تر غالباً مقدار بیشتری سم تزریق می‌کنند)، محل گازگرفتگی و زمان رسیدن به درمان دارد. این گونه در ردهٔ «بسیار مهم» از نظر پزشکی قرار می‌گیرد — نیش آن می‌تواند منجر به ادم شدید، coagulopathy و در موارد نادر مرگ شود اگر درمان به‌موقع صورت نگیرد. (اعداد دقیق LD₅₀ برای گونه‌های محلی در مطالعات متفاوت گزارش شده؛ بنابراین بهتر است به‌جای عدد خام، روی اقدامات بالینی و دسترسی به آنتی‌ونوُم محلی تاکید شود).
۲ — Macrovipera lebetina (Levantine / blunt-nosed viper — در برخی مناطق زاگرس و حوالی)
•خانواده: Viperidae.
•اندازه: بدن قوی و بزرگ؛ طول تا 1 متر در نرها در برخی زیرگونه‌ها گزارش شده است.
•نوع سم: هموتوکسیک/سیستمولیتیک — می‌تواند خونریزی، اختلال انعقادی و نکروز موضعی ایجاد کند. برخی گونه‌ها/زیرگونه‌ها از نظر مقدار و نوع سم تفاوت دارند.
۳ — Macrovipera razii / گونه‌های کوهستانی مرتبط (گروه Montivipera/Macrovipera در زاگرس مرکزی)
•پژوهش‌های جدید گونه‌ها/زیرگونه‌های تازه‌ای مانند Macrovipera razii یا گونه‌های جدید در زاگرس گزارش کرده‌اند؛ اینها از نظر تهدید بالینی مهمند و در مطالعات اخیر توجه شده‌اند.
۴ — Echis carinatus (saw-scaled viper) — (در نواحی جنوبی و برخی نقاط)
•خانواده: Viperidae.
•نکته بالینی: از مهم‌ترین مارهای ایجادکنندهٔ coagulopathy و خونریزی وسیع در جنوب و مرکزی ایران است؛ در برخی گزارش‌ها در محدودهٔ زاگرس نیز حضور دارد یا به نزدیک مناطق گزارش شده است. علائم شامل خونریزی موضعی/سیستمی، DIC و خطر پایین آمدن فشار خون است.
۵ — Malpolon monspessulanus / Malpolon insignitus (Montpellier / eastern Montpellier snake) — (نیمه‌سمّی، rear-fanged)
•خانواده: Lamprophiidae (یا Colubridae در منابع قدیمی).
•وضعیت سمی: پشت‌داروفک (opisthoglyphous) — سم‌گذرانی خلفی (دندان‌های عقب)؛ به‌طور معمول برای انسان اثرات جدی نداره، اما نیش می‌تواند درد و واکنش موضعی یا در موارد نادر علائم سیستمیک خفیف ایجاد کند؛ برای برخی حیوانات کوچک ممکن است مشکل‌ساز باشد. پژوهش‌ها نمونه‌هایی از Malpolon در زاگرس گزارش کرده‌اند.
۶ — گونه‌های غیرسمّی شایع (نمونه):
•Dolichophis jugularis / Large whip snake — بزرگ، سریع، معمولاً غیرسمّی و شکارچی جوندگان/مارهای کوچک.
•Natrix tessellata / Natrix natrix (آبی/آسیایی) — معمولاً کنار آب‌ها دیده می‌شود، غیرسمّی.
•توضیحات: این گونه‌ها گاهی با وایپرها اشتباه می‌شوند؛ تشخیص براساس سر، الگو و رفتار (فرار سریع، شکل بدن لاغر) کمک‌کننده است.
نحوهٔ تشخیص سمّی بودن و «نوع» سندرم سمّی
•به‌طور کلی در ایران سه الگوی سمّی مهم وجود دارد:
1.هموتوکسیک / هموراژیک (Viperidae): ادم و درد موضعی، نکروز، اختلالات انعقادی، خونریزی مخاطی/پوستی، کاهش فشار خون و شکست اندامی در موارد شدید. نمونه‌ها: Montivipera, Macrovipera, Echis.
2.نوروتوکسیک (Elapidae — شوکر/کبراها): علائم عصبی مثل فلج تنفسی، تاری دید، اختلال بلع و ضعف — این خانواده در بخش‌هایی از ایران (کوبرا در جنوب) وجود دارد ولی در زاگرس کمتر شایع است.
3.سم‌های خلف‌فکی نیمه‌سمّی (opisthoglyphous): معمولاً اثرات محلی یا خفیف سیستمیک؛ برای پت‌های کوچک ممکن است شدیدتر باشد.
علائم بالینی دقیق‌تر — در انسان و در پت‌ها (گربه/سگ)
علائم می‌توانند از نیش «خشک» (بدون تزریق سم) تا نیش شدید سیستمیک متغیر باشند.
علائم در انسان (نمونه برای وایپر منطقه)
•موضعی (سریع بعد از نیش): درد شدید، قرمزی، ادم و افزایش سریع حجم منطقه نیش.
•سپس (ساعت‌ها تا روزها): تاول و نکروز بافتی، خونریزی موضعی، ضعف، غش، افت فشار، تنگی نفس در صورت پراکندگی سیستمیک.
•علائم سیستمیک خاص: خونریزی از لثه/ادرار/مدفوع، اختلال در انعقاد (PT/PTT بالا)، نارسایی کلیوی ثانویه، شوک.
(این الگو برای ویپرهاست؛ نوروتوکسیک‌ها علائم عصبی نشان می‌دهند).
علائم در پت‌ها (سگ/گربه)
•موضعی: تورم موضعی اطراف نیش، درد، لنگیدن یا لیس زدن موضع.
•سیستمیک: ضعف، تاکی‌کاردی/برادی‌کاردی، شوک، خونریزی‌های غیرطبیعی، اختلال تنفسی در نیش‌های نوروتوکسیک. گربه‌ها گاهی علائم شدیدتری نسبت به سگ‌ها نشان می‌دهند.
•زمان‌بندی: پت‌ها معمولاً سریع‌تر شدت می‌گیرند؛ آنتی‌ونوُم (در صورت موجود بودن مناسب برای آن مار) هرچه زودتر (ترجیحاً در ۴–۶ ساعت اول) بهتر است.
آیا «مقدار توکسیسیتی» (اعداد LD₅₀) برای انسان و پت وجود دارد؟
•مقادیر عددی LD₅₀ (میلی‌گرم بر کیلو) برای سم‌ها در مطالعات آزمایشگاهی گزارش شده اما: ۱) بین زیرگونه‌ها و جمعیت‌های محلی متفاوت است، ۲) در انسان کاربرد مستقیم ندارد (زیرا دوز تزریق، اندازهٔ مار، عمق گاز، سن و وضعیت سلامت فرد مهم‌تر است). بنابراین رویکرد بالینی (علائم، وضعیت انعقادی، فشار خون، وضعیت تنفسی) راهنمای اصلی درمان است؛ اگر نیاز به اطلاعات عددی دقیق باشد باید به مطالعات سم‌شناسی اختصاصی گونهٔ موردنظر مراجعه شود. منابع مروری منطقه‌ای روی اهمیت بالینی تاکید کرده‌اند و توصیه به دسترسی به آنتی‌ونوُم متناسب دارند.
«جای مار توی خونه نیست» — چه اتفاقی می‌افتد اگر مار را به خانه بیاریم؟
1.استرس، آسیب و مرگ مار: محیط بسته، تغذیهٔ نامناسب و استرس شدید برای مار باعث بیماری و مرگ می‌شود. گونه‌های وحشی برای بقای طبیعی نیاز به زیستگاه‌های متناسب دارند.
2.خطر نیش برای ساکنین و پت‌ها: حتی مارهای غیرسمّی ممکن است دفاع کنند؛ مارهای سمّی تهدید مستقیم جانی برای انسان و حیوانات خانگی هستند. بردن مار به خانه خطر تصادف، تماس تصادفی و نیش را افزایش می‌دهد.
3.قانون و اخلاق و مدیریت حیات‌وحش: در بسیاری موارد گرفتن و نگهداری گونه‌های وحشی نیاز به مجوز دارد و می‌تواند به کاهش جمعیت محلی و اختلال در اکوسیستم منجر شود. همچنین ممکن است مسائل قانونی منطقه‌ای داشته باشد.
4.انتقال بیماری و انگل: مارها می‌توانند انگل‌ها یا پاتوژن‌هایی داشته باشند که برای حیوانات خانگی یا انسان خطر دارند.
خلاصه: نگهداری مار وحشی در خانه هم برای انسان/پت خطرناک است و هم برای خود مار غیرانسان‌دوستانه و غیرعلمی — مار را در طبیعت رها کنید و در صورت نیاز به جابجایی با نهادهای محلی حفاظت یا کارشناسان تماس بگیرید.
اقدامات فوری (First-aid) بعد از مارگزیدگی — انسان
(خلاصهٔ توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت و راهنماهای معتبر)
1.آرام نگه داشتن مصدوم و تماس با مرکز درمانی فوراً. زمان طلایی مهم است.
2.حرکت و فعالیت را محدود کنید؛ عضو گزیده‌شده را تا حد ممکن بی‌حرکت نگه دارید و هم‌سطح یا پایین‌تر از قلب نگه دارید.
3.از کارهای زیر جداً خودداری کنید: بریدن، مکیدن محل، استفاده از کیت‌های مکش، اعمال تورنی‌کت نیرومند یا الکتروشوک، گذاشتن یخ یا حرارت شدید — این اقدامات می‌توانند آسیب را تشدید کنند.
4.در بیمارستان: ارزیابی سریع — نشانه‌های بالینی، پایش علائم حیاتی، آزمایش‌های خون (CBC, PT/PTT, شمارش پلاکت، کراتینین و غیره). در صورت نیاز و با تشخیص متخصص، تجویز آنتی‌ونوُم اختصاصی، مداخلات حمایتی (IVF، کنترل خونریزی، مراقبت از راه هوایی).
اقدامات فوری برای پت‌ها (سگ/گربه)
1.فوراً به دامپزشکی مراجعه کنید؛ تماس تلفنی قبل از رسیدن مهم است تا تیم در حالت آماده‌باش قرار گیرد. اگر ممکن است از فاصلهٔ ایمن یک عکس از مار بگیرید (فقط اگر کاملاً امن باشد) — این عکس می‌تواند در شناسایی گونه و تصمیم‌گیری اختصاصی کمک کند.
2.حیوان را آرام و بی‌حرکت نگه دارید؛ از تنبیه یا تلاش برای مکیدن/برش موضع خودداری کنید.
3.دامپزشک: ارزیابی سریع، سرم‌درمانی و حمایت‌های تنفسی یا قلبی در صورت نیاز؛ آنتی‌ونوُم اگر برای گونهٔ مشکوک موجود و مناسب باشد، مؤثر است و باید در اسرع وقت داده شود (هرچه زودتر بهتر؛ اثر مفید تا ۴–۶ ساعت و گاهی بیشتر گزارش شده). آزمایش‌های خونی برای پایش انعقاد، عملکرد کلیه و سایر نشانگرها لازم است.
اقدامات درمانی تخصصی (خلاصهٔ بیمارستانی / کلینیکی)
•آنتی‌ونوُم: تنها درمانی که مستقیماً سم را خنثی می‌کند؛ تصمیم به استفاده براساس علائم بالینی، نوع مار (اگر قابل شناسایی) و دسترسی به آنتی‌ونوُم مناسب است. در حیوانات و انسان‌ها مؤثر است ولی ممکن است واکنش حساسیتی داشته باشد؛ آماده‌بودن برای مدیریت شوک آنافیلاکتیک ضروری است.
•حمایت‌های عمومی: مایعات وریدی، کنترل درد (اجتناب از NSAID در برخی موارد خونریزی‌زا)، انتقال خون/محلول‌های انعقادی در صورت DIC یا خونریزی شدید، دیالیز در موارد نارسایی کلیه ثانویه، جراحی دبریدمان در صورت نکروز موضعی گسترده پس از تثبیت بیمار.
نکات عملی برای صاحبان پت‌ها در مناطق زاگرس/کردستان
1.آموزش و آماده‌سازی: تلفن اورژانس دامپزشکی و نزدیک‌ترین بیمارستان مجهز را همیشه داشته باشید.
2.پیشگیری در حیاط/مزرعه: پاکسازی پشته‌های هیزم/سنگ، نگهداری جوندگان زیر کنترل (زیرا مارها به‌خاطر طعمه می‌آیند)، چراغ‌های مجهز در شب، مراقبت و جلوگیری از دسترسی پت‌ها به مکان‌های مخفی.
3.اگر مار را دیدید: از نزدیک شدن خودداری کنید؛ کودکان و پت‌ها را سریع از محل دور کنید؛ تماس با مسئولان محیط‌زیست یا دامپزشک محلی در صورت نیاز به جابجایی انجام شود.
خلاصهٔ عملی (Checklist سریع هنگام مواجهه یا نیش)
•آرام باشید — مصدوم/پت را بی‌حرکت نگه دارید.
•تماس فوری با مرکز درمانی/دامپزشکی.
•از اقدامات خانگی مضر خودداری کنید (برش، مکش، تورنی‌کت).
•اگر ممکن است و ایمن است، عکس از مار بگیرید تا شناسایی کمک کند.
•در بیمارستان/کلینیک: آزمایش‌های پایه، پایش، آنتی‌ونوُم در صورت نیاز و مراقبت حمایتی.
دکتر مژده فهری-کلینیک دامپزشکی آدورینا
دیدگاه خود را بنویسید